Phát triển lực lượng sản xuất chất lượng mới ở Việt Nam hướng tới công nghiệp hóa, hiện đại hóa

1. Nguồn gốc lý luận, khái niệm và bản chất của lực lượng sản xuất chất lượng mới

Trong bộ “Tư bản”, Mác định nghĩa lực lượng sản xuất là “năng lực cải tạo tự nhiên và giành lấy tư liệu vật chất của con người”⁽¹⁾, với ba yếu tố cốt lõi là: lực lượng lao động, tư liệu lao động và đối tượng lao động. Lý thuyết này nhấn mạnh rằng mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất tạo nên động lực căn bản cho sự phát triển của xã hội. Khi lực lượng sản xuất phá vỡ sự kìm hãm của quan hệ sản xuất lỗi thời, nó sẽ dẫn đến sự thay thế của hình thái xã hội mới. Trong thời kỳ Cách mạng Công nghiệp, những cải tiến về công cụ sản xuất như máy hơi nước đã thúc đẩy sự bứt phá của lực lượng sản xuất tư bản chủ nghĩa. Trong tác phẩm “Bần cùng triết học”, Mác cũng chỉ rõ rằng: “Cái cối xay quay bằng tay đưa lại cho xã hội phong kiến, cái cối xay chạy bằng hơi nước đưa lại cho xã hội có nhà tư bản công nghiệp”⁽²⁾, xã hội tư bản chủ nghĩa thay thế xã hội phong kiến bản chất là kết quả của sự phát triển của lực lượng sản xuất, khoa học công nghệ đã đóng vai trò rất quan trọng trong tiến trính thúc đẩy phát triển xã hội.

Lực lượng sản xuất chất lượng mới là một khái niệm được hình thành và phát triển dựa trên lý luận lực lượng sản xuất của chủ nghĩa Mác, nó là một năng lượng sản xuất mới được hình thành trong quá trình hoạt động kinh tế hòa hợp sâu sắc các thành quả khóa học mới với đại hiện là kỹ thuật số, trí tuệ nhân tạo và kỹ thuật xanh v.v., nó được thúc đẩy bằng yếu tố mới là đổi mới sáng tạo, tài nguyên dữ liệu và nhân tài chất lượng cao, phượn thức sản xuất đã thay đổi từ “ thúc đẩy bằng nhân lực” sang “ hợp tác thông minh”. Thực tế, lực lượng sản xuất có thể nâng cao năng xuất lao động, thúc đẩy tố ưu hóa các nguồn lực, đẩy nhanh nâng cấp kết cấu ngành nghề, là một động lực quan trọng để thúc đẩy phát triển chất lượng cao.

Sự hình thành lực lượng sản chất lượng mới xuất phát từ sáng tạo khoa học công nghệ, đó là quá trình thúc đẩy sự nhảy vọt về chất trong phát triển lực lượng sản xuất. Nhìn lại lịch sử, mỗi khi các đột phá công nghệ mang tính cách mạng thúc đẩy chuyển đổi ngành công nghiệp, lực lượng sản xuất sẽ có bước phát triển nhảy vọt mang tính đột biến, hình thành trạng thái chất lượng mới⁽³⁾. Hiện nay, làn sóng cách mạng công nghiệp và đổi mới công nghệ mới đang tái định hình bản đồ đổi mới sáng tạo toàn cầu, kiến tạo lại cơ cấu kinh tế thế giới. Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Trung Quốc Tập Cận Bình chỉ rõ: “Cần tổng hợp các nguồn lực đổi mới công nghệ, dẫn dắt phát triển các ngành công nghiệp chiến lược mới và ngành nghề công nghiệp tương lai, đẩy nhanh hình thành lực lượng sản xuất chất lượng mới”⁽⁴⁾. Xét về bản chất, lực lượng sản xuất chất lượng mới thể hiện ở việc thoát ly khỏi sự phụ thuộc vào các yếu tố truyền thống như đất đai, lao động, vốn, chuyển sang dựa vào hệ thống công nghệ hiện đại như kỹ thuật số, trí tuệ nhân tạo, năng lượng xanh, lấy nâng cao năng suất các yếu tố tổng hợp (TFP) làm cốt lõi, thông qua tái cấu trúc quan hệ sản xuất và tối ưu hóa phân bổ nguồn lực xã hội để xây dựng mô hình lực lượng sản xuất sáng tạo hướng tới tương lai. Về bản chất, đây là hệ thống sản xuất mới tích hợp chặt chẽ giữa đổi mới công nghệ, đổi mới thể chế, đổi mới tổ chức và nguồn nhân lực chất lượng cao, mang những đặc trưng nổi bật: hiệu suất cao, chất lượng cao và bền vững. lực lượng sản xuất chất lượng mới không chỉ là sự đổi mới động lực tăng trưởng kinh tế, mà còn đánh dấu sự chuyển đổi hệ thống trong mô hình quản trị quốc gia và phương thức phát triển, trở thành nền tảng chiến lược để hiện thực hóa mục tiêu xây dựng đất nước xã hội chủ nghĩa hiện đại.

2. Thực trạng phát triển lực lượng sản xuất chất lượng mới ở Việt Nam

Kể từ khi thực hiện chính sách “Đổi mới” năm 1986, nền kinh tế Việt Nam đã duy trì tăng trưởng liên tục trong hơn ba thập kỷ, quy mô nền kinh tế không ngừng mở rộng, đời sống nhân dân được cải thiện rõ rệt, hệ thống quản trị quốc gia ngày càng hoàn thiện. Những thành tựu này đặt nền móng cho Việt Nam tiếp tục khám phá mô hình “lực lượng sản xuất chất lượng mới” định hướng đổi mới công nghệ, chuyển đổi số và phát triển xanh.

Đổi mới công nghệ: Xây dựng hệ thống đổi mới sáng tạo quốc gia

Việt Nam đang từng bước hình thành hệ thống đổi mới sáng tạo quốc gia. Chính phủ đã thành lập nhiều khu công nghệ cao mới, trung tâm khởi nghiệp đổi mới sáng tạo cấp quốc gia, đồng thời ban hành các chính sách hỗ trợ nghiên cứu phát triển, đăng ký sáng chế và thương mại hóa công nghệ. Đặc biệt, trong “Chương trình Chuyển đổi số Quốc gia”⁽⁵⁾, các công nghệ số như trí tuệ nhân tạo, Big Data, Internet vạn vật được xác định là điểm then chốt để nâng cấp cơ cấu kinh tế. Điều này cho thấy Việt Nam không còn chỉ dựa vào lợi thế lao động, mà đang chủ động định hướng phát triển lực lượng sản xuất tương lai.

Hạ tầng số và kinh tế số: Động lực tăng trưởng mới

Đến năm 2023, tỷ lệ phủ sóng Internet di động tại Việt Nam đã vượt 90%⁽⁶⁾, thanh toán không tiền mặt và dịch vụ công điện tử được triển khai mạnh mẽ tại các đô thị lớn. Các lĩnh vực mới như thương mại điện tử, dịch vụ nền tảng số, công nghệ tài chính phát triển sôi động, tạo động lực chuyển đổi cho ngành truyền thống và xây dựng hệ sinh thái khởi nghiệp. Điều này đã nói lên quá trình “chuyển dịch cơ cấu yếu tố sản xuất”, một đặc trưng của lực lượng sản xuất chất lượng mới đã bắt đầu hình thành.

Phát triển xanh: Chiến lược quốc gia hướng tới bền vững

Trước áp lực thực hiện cam kết giảm phát thải carbon và yêu cầu quản trị môi trường toàn cầu, Việt Nam đẩy mạnh phát triển năng lượng tái tạo, đặc biệt là điện gió và điện mặt trời, với nhiều cơ sở quy mô lớn được xây dựng tại các tỉnh thành. Việc áp dụng công nghệ xanh và sản xuất sạch giúp nâng cao hiệu suất năng lượng và giảm phát thải trong ngành chế tạo, thể hiện khả năng thích ứng của lực lượng sản xuất mới chất trong điều kiện ràng buộc về môi trường.

Hoàn thiện thể chế và hợp tác quốc tế

Ngoài ra, Việt Nam cũng không ngừng cải cách hệ thống quản trị, pháp luật và mở rộng hợp tác quốc tế, tạo dựng môi trường thể chế ổn định. Đổi mới thể chế và nâng cao chất lượng dịch vụ công giúp tăng hiệu quả thực thi chính sách và mức độ thị trường hóa, từ đó hỗ trợ cho yêu cầu hiệu suất cao và tính thích ứng linh hoạt của lực lượng sản xuất chất lượng mới.

Mặc dù Việt Nam vẫn là một quốc gia đang phát triển, nhưng những nỗ lực trong lĩnh vực công nghệ, số hóa, phát triển xanh và cải cách thể chế đã phần nào thể hiện đặc điểm của lực lượng sản xuất mới chất. Trong tương lai, nếu tiếp tục tăng cường năng lực đổi mới nội sinh, nâng cao chất lượng giáo dục - đào tạo nhân lực, và tối ưu hóa cơ chế phân bổ nguồn lực, Việt Nam hoàn toàn có thể xây dựng thành công hệ thống sản xuất hiện đại phù hợp với điều kiện quốc gia, thực hiện bước nhảy vọt từ “tăng trưởng theo chiều rộng” sang “phát triển chất lượng cao”.

Bên cạnh những thành tựu đã đạt được, việc phát triển lực lượng sản xuất chất lượng mới phải đối mặt với một số các thách thức như sau:

Thách thức nổi bật đầu tiên là “tăng trưởng ảo” trong năng lực khoa học công nghệ. Dù số lượng trường đại học, doanh nghiệp, khu công nghệ cao tăng lên nhanh chóng, nhưng đầu tư cho nghiên cứu và phát triển còn hạn chế, tỷ lệ thương mại hóa kết quả nghiên cứu thấp, và tình trạng doanh nghiệp phụ thuộc công nghệ bên ngoài vẫn nhiều. Trong thời đại mà khoa học công nghệ trở thành trụ cột cạnh tranh quốc gia, hệ thống đổi mới sáng tạo hiện tại của Việt Nam chưa đủ mạnh để nâng đỡ quá trình tái cơ cấu toàn diện.

Tiếp theo, thiếu hụt trong phát triển kinh tế số ngày càng bộc lộ rõ. Mặc dù chính phủ đã triển khai dịch vụ công điện tử, thanh toán không dùng tiền mặt và thương mại điện tử và giành được thành quả mới, nhưng sự thiếu thống nhất chiến lược khiến hệ sinh thái số bị phân mảnh. Sự phân hóa giữa thành thị và nông thôn, dự liệu cô lập vẫn tồn tại rộng rãi, đặt biệt là tỷ lệ tham gia vào công trình số hóa của doanh nghiệp vừa và nhỏ vẫn còn thấp, chênh lệch về kỹ thuật số đang cấu trúc lại bắt bình đẳng xã hội.

Việt Nam vẫn chưa thể thoát khỏi “kinh tế lắp ráp gia công”. Phần lớn vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài tập trung vào các khâu giá trị thấp, trong khi khâu nghiên cứu, thiết kế và thương hiệu vẫn do doanh nghiệp nước ngoài kiểm soát. Tình hình này đã trực tiếp kìm hãm nâng cấp nền kinh tế, và cũng hạn chế năng lực kiểm soát tự chủ trong lực lượng sản xuất chất lượng mới.

Đáng chú ý hơn là mâu thuẫn giữa phát triển xanh và lợi ích thực tế ngày càng gay gắt. Sau khi cam kết quốc tế về đạt đỉnh phát thải và trung hòa carbon, Việt Nam tuy đẩy nhanh triển khai năng lượng tái tạo nhưng lại thiếu hệ thống dự trữ năng lượng, mạng lưới điện quá tải và hệ thống tài chính xanh yếu kém, khiến nhiều dự án khó triển khai. Một số doanh nghiệp chỉ làm "tô điểm xanh", biến công tác bảo vệ môi trường thành hình thức, quá trình chuyển đổi xanh vẫn chưa thực sự ăn sâu vào logic phát triển.

Sự trì trệ về thể chế và quản trị cũng đang trở thành rào cản sâu xa. Hiện nay, hiệu suất hành chính, tính minh bạch chính sách và năng lực giám sát thị trường vẫn còn khoảng cách lớn so với yêu cầu về “hệ thống quản trị hiệu năng cao”mà lực lượng sản xuất mới đòi hỏi. Môi trường kinh doanh thiếu sức hấp dẫn trong cạnh tranh khu vực, trong khi “tính ì thể chế”ảnh hưởng nghiêm trọng đến hiệu quả truyền tải chính sách, dẫn đến khó khăn“cải cách ở tầng trên, cản trở ở cơ sở”.

Việt Nam hiện không thiếu động lực tăng trưởng, mà đang cấp thiết cần xây dựng hệ thống cải cách đột phá khỏi tình trạng phụ thuộc. Dưới góc nhìn lực lượng sản xuất mới chất, thách thức không phải là "có phát triển hay không", mà là "liệu có đủ năng lực tự chủ chuyển đổi". Đây chính là vấn đề cốt lõi mà Việt Nam buộc phải đối mặt trên hành trình hướng tới phát triển chất lượng cao.

3. Một số đề xuất nhằm phát triển lực lượng sản xuất chất lượng mới trong giai đoạn phát triển mới của Việt Nam

Không thể phủ nhận, Việt Nam đang đứng trước một bước ngoặt phát triển quan trọng là không chỉ cần “tăng trưởng” mà cấp thiết hơn là cần “tăng trưởng chất lượng cao”, một mô hình tăng trưởng mang tính tự chủ và bền vững. Trong bối cảnh này, việc xây dựng lực lượng sản xuất chất lượng mới không nên chỉ được hiểu là nâng cấp công nghệ hay số hóa, mà phải là quá trình tái cấu trúc toàn diện từ tư duy phát triển, khung chính sách đến năng lực thực thi và cơ chế phối hợp.

Thứ nhất là, nâng cấp đầu tư cho đổi mới công nghệ từ “chi phí phụ trợ của phát triển”thành trụ cột chiến lược dài hạn của quốc gia. Việc thiết lập cơ chế đầu tư nghiên cứu ổn định và trao quyền thực chất cho các viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp là bước then chốt để kích hoạt năng lực đổi mới nội sinh, tạo động lực nội tại cho chuyển đổi kinh tế.

Thứ hai là, cần xây dựng hệ thống cơ sở hạ tầng thể chế tương thích với mô hình sản xuất mới, biến dữ liệu, năng lượng sạch và nguồn nhân lực chất lượng cao thực sự trở thành tài nguyên chiến lược quốc gia. Cải cách hành chính phải đi đôi với quản trị số, quy hoạch năng lượng cần kết hợp cơ chế thị trường và khác biệt vùng miền, trong khi hệ thống giáo dục-đào tạo phải trở thành nền tảng tri thức mở hướng tới tương lai, tăng cường đào tạo kỹ năng và năng lực thích ứng.

Thứ ba là, chiến lược phát triển vùng cần chuyển đổi sang mô hình quản trị không gian mô hình "đi đôi với lực lượng sản xuất". Thông qua xác định vị trí vùng miền một cách khoa học, Việt Nam cần trao cho mỗi khu vực vai trò chiến lược đặc thù trong chuỗi giá trị quốc gia, thoát khỏi vòng luẩn quẩn "trợ cấp ngắn hạn - phụ thuộc dài hạn", để thực sự hình thành hệ sinh thái kinh tế vùng bổ trợ, đồng bộ và hiệu quả.

Thứ tư là, cần hoàn thành chuyển đổi hệ thống trong tư duy phát triển: từ “phụ thuộc động lực bên ngoài” sang "làm chủ yếu tố nội sinh". Điều này không chỉ nâng cao năng lực sàng lọc chất lượng đầu tư nước ngoài, mà quan trọng hơn là thông qua sàng lọc công nghệ, sở hữu trí tuệ, xây dựng tiêu chuẩn và phát triển thương hiệu, nâng tổng thể vị thế chi phối và tiếng nói của doanh nghiệp nội địa trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Kết luận

Hành trình tiến tới lực lượng sản xuất chất lượng mới không chỉ là quá trình nâng cấp công nghệ, mà còn là quá trình tái tạo mô hình phát triển quốc gia. Với nền tảng chính trị ổn định, cơ cấu dân số trẻ và khát vọng hiện đại hóa mạnh mẽ, Việt Nam hoàn toàn có tiềm năng thực hiện bước nhảy vọt “lượng” sang “chất” trong tương lai. Mấu chốt nằm ở khả năng kết nối thông suốt tầm nhìn chiến lược, thiết kế thể chế và hành động thực thi, xây dựng được một hệ thống phát triển hiện đại không chỉ tăng trưởng mà còn tự cường, bền vững và có thể nhân rộng./.

__________________________________

(1) C.Mác (2018), Tư bản[M], Nxb. Chính trị quốc gia sự thật.

(2) C. Mác (1962), Sự khốn cùng của triết học[M], Nxb. Sự thật.

(3) Tôn Chu Phong (2025), Khoa học là cán cân mạnh mẽ của lịch sử（孙珠峰:科学是“历史的有力的杠杆”）[J]:Tạp chí Nhật báo Quang Minh.

(4) Tập Cận Bình (2024), Phát biểu tại buổi học tập tập thể lân thứ XI của Bộ Chính trị trung ương khóa XX (习近平在二十届中央政治局第十一次集体学习时的讲话 ).

(5) Quyết định số 749/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ: Phê duyệt “Chương trình Chuyển đổi số quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030”

(6) Báo điện tử Chính phủ (2017), Mạng 4G đã phủ sóng khoảng 95% dân số Việt Nam.