Báo chí phản biện xã hội để tạo sự đồng thuận

1. Báo chí là phương tiện truyền thông phổ biến, có tác động xã hội mạnh mẽ, là công cụ hiệu quả trên mặt trận công tác tư tưởng. Theo Điều 4 Luật Báo chí Việt Nam 2016, “báo chí ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là phương tiện thông tin thiết yếu đối với đời sống xã hội; là cơ quan ngôn luận của cơ quan Đảng, cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp; là diễn đàn của nhân dân”⁽¹⁾. Trong suốt chiều dài lịch sử 100 năm qua, báo chí cách mạng Việt Nam đã đóng góp to lớn trong sự nghiệp giải phóng dân tộc, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, tập hợp và đoàn kết toàn dân tộc, xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.

Phản biện xã hội được hiểu là “sự phản biện nói chung, nhưng có quy mô và lực lượng rộng rãi hơn của xã hội, của nhân dân, và các nhà khoa học về nội dung, phương hướng, chủ trương, chính sách, giải pháp phát triển kinh tế - xã hội, khoa học - công nghệ, giáo dục, y tế, môi trường, trật tự an ninh chung toàn xã hội của Đảng, Nhà nước và các tổ chức liên quan”⁽²⁾. Nói một cách cụ thể, phản biện xã hội là sự trao đổi, tranh luận, đưa ra các quan điểm, ý kiến khác nhau về những sự kiện, vấn đề nảy sinh trong đời sống xã hội, có ý nghĩa sâu sắc với cộng đồng hoặc có tác động lớn đến xã hội. Đó còn là sự tranh luận về tính đúng sai, sự cần thiết hay không cần thiết của các chương trình, dự án lớn, các định hướng phát triển của một ngành, một lĩnh vực hay địa phương.

Văn kiện Đại hội X của Đảng nhấn mạnh: “Phản biện nói chung, nhưng có quy mô và lực lượng rộng rãi hơn của xã hội, của nhân dân và các nhà khoa học về nội dung, phương hướng, chủ trương, chính sách, giải pháp phát triển kinh tế- xã hội, khoa học - công nghệ, giáo dục, y tế, môi trường, trật tự, an ninh chung toàn xã hội của Đảng, Nhà nước và các tổ chức liên quan”⁽³⁾. Tại Đại hội XI của Đảng, trách nhiệm phản biện xã hội của các phương tiện thông tin đại chúng được nêu rõ: “Chú trọng nâng cao tính tư tưởng, phát huy mạnh mẽ chức năng thông tin, giáo dục, tổ chức và phản biện xã hội của các phương tiện thông tin đại chúng vì lợi ích của nhân dân và đất nước”⁽⁴⁾. Như vậy, vai trò, chức năng phản biện xã hội của báo chí được khẳng định rõ, đó là: “Báo chí phản biện xã hội với tư cách một phương tiện, thì có nghĩa là, báo chí trở thành kênh thông tin chính thống để kết nối giữa Đảng, chính quyền, các tổ chức đoàn thể với nhân dân, là kênh chuyển tải ý kiến, kiến nghị của nhân dân đến với Đảng, chính quyền, đoàn thể về các chủ trương, chính sách liên quan đến lợi ích của nhân dân, của đất nước”⁽⁵⁾.

Nội hàm khái niệm phản biện xã hội của báo chí rất rộng và phong phú, tuy nhiên mục đích của phản biện xã hội của báo chí cần phải đạt được sự thống nhất, đó là: phản biện xã hội để tạo ra sự đồng thuận trong xã hội. Báo chí phản biện xã hội tập trung vào việc cung cấp thông tin rõ ràng, chính xác và đa chiều, giúp người dân có cái nhìn toàn diện về các vấn đề xã hội, từ đó tạo ra sự đồng thuận dựa trên thông tin đúng đắn. Công chúng tìm đến báo chí với mong muốn hiểu bản chất của vấn đề, bởi mỗi sự kiện xảy ra có nhiều chi tiết, nhiều góc nhìn khác nhau. Với việc phản ánh thông tin trên các phương diện khác nhau, thậm chí có những vấn đề còn chưa có sự thống nhất, báo chí cung cấp cho công chúng cái nhìn toàn diện về bức tranh toàn cảnh, đồng thời tự nó đã khích lệ sự tranh luận, hiểu biết sâu sắc, kỹ càng hơn về vấn đề đó nhằm đi đến chân lý cuối cùng là sự thật.

Bên cạnh đó, báo chí thực hiện chức năng phản biện xã hội không chỉ đơn thuần là quá trình đưa tin mà còn tạo ra không gian cho các ý kiến chưa có sự đồng thuận, trái chiều. Những cuộc tranh luận này là cần thiết để khám phá sâu sắc hơn, hiểu rõ hơn các vấn đề, từ đó tìm ra được giải pháp chung. Tuy nhiên, cần phân biệt rất rõ giữa một bên là những ý kiến trao đổi, tranh luận có khi rất gay gắt, song trên tinh thần xây dựng, hướng đến sự thấu hiểu, chia sẻ và đồng thuận với một bên khác là những ý kiến lợi dụng “phản biện” để chống phá, gây rối, tuyên truyền kích động. Những ý kiến mang danh “phản biện” thường khoét sâu vào những thiếu sót, khuyết điểm có tính cá biệt, không tiêu biểu cho bức tranh tổng thể để “việc bé xé ra to”, cố ý xuyên tạc, thổi phồng, quy kết những khuyết điểm, thiếu sót nhằm bôi đen sự vật, hiện tượng, làm chệch hướng nhận thức đúng đắn.

Trên thực tế, xuất phát từ góc độ nhìn nhận và lợi ích của các nhóm xã hội, với kinh nghiệm của từng cá nhân, việc có những nhận định, đánh giá khác nhau là điều bình thường. Các cuộc tranh luận, đối thoại qua các phương tiện truyền thông đại chúng chính là cách để làm sáng tỏ các quan điểm khác nhau, đánh giá, nhìn nhận vấn đề từ nhiều góc độ. Phản biện mang tính xây dựng đem lại lợi ích cho xã hội. Qua tranh luận, những lý lẽ đưa ra sẽ được công chúng cân nhắc, suy xét, từ đó có cách tiếp cận phù hợp. Trước những vấn đề còn nhiều ý kiến, nhiều phương án, phản biện xã hội qua báo chí giúp nhà quản lý có cơ sở khoa học, pháp lý và thực tiễn để đưa ra quyết định, lựa chọn hợp lý nhất đối với chủ trương, chính sách, kế hoạch trước khi ban hành.

Trong nhiều trường hợp, tranh luận trên báo chí có thể mở rộng phạm vi trước những vấn đề liên quan đến phản biện chính sách, góp ý với các dự án, đề án, nhất là các dự án lớn, tác động mạnh mẽ đến đời sống kinh tế - văn hóa - xã hội, đến lợi ích của các nhóm đối tượng trong xã hội. Có khi đó là ý kiến tự phát của các nhóm công chúng qua các bài viết, hình ảnh gửi đến cơ quan báo chí. Một số trường hợp, những ý kiến phản biện biểu hiện dưới hình thức tuyến bài, hình ảnh, dạng tác phẩm nhiều kỳ được cơ quan báo chí chủ động xây dựng thông qua phát hiện đề tài từ chính thực tiễn sống động đang diễn ra. Một phương thức phản biện xã hội hiệu quả của báo chí hiện nay đó là tổ chức các cuộc tọa đàm, hội thảo, trao đổi ý kiến, thông qua trao đổi của các chuyên gia, nhà khoa học để làm rõ những nội dung còn ý kiến khác nhau.

Về phương thức chuyển tải thông tin, một tác phẩm báo chí sẽ hấp dẫn hơn nếu đưa ra được ý kiến nhiều chiều, nhiều góc nhìn khác nhau. Tư duy khách quan, đa dạng sẽ làm rộng tầm nhìn của tác phẩm, tạo thêm giá trị thông tin cho người tiếp nhận. Một chương trình phát thanh, truyền hình có sự tranh luận, lật đi lật lại vấn đề sẽ đỡ tẻ nhạt hơn nếu diễn ra theo tuyến tính thời gian một chiều. Nhà báo muốn phản biện, giám sát xã hội hiệu quả phải có nhiều thông tin, có tri thức rộng và tầm nhìn để thuyết phục công chúng. Ngược lại, nếu thiên kiến, hẹp hòi, cố gắng gò ép thông tin theo chiều hẹp của nhận thức thì sẽ khó tìm được sự chia sẻ, đồng cảm của công chúng.

Các cơ quan hoạch định chính sách, các cơ quan quản lý cũng rất cần những thông tin góp ý, phản biện để chủ trương, chính sách được hoàn thiện hơn. Quan điểm của Đảng cũng luôn đề cao vai trò giám sát, phản biện của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các đoàn thể nhân dân. Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật cũng chỉ rõ, việc lấy ý kiến nhân dân là một khâu quan trọng và bắt buộc trong xây dựng luật. Một trong những cách lấy ý kiến hiệu quả nhất chính là thông qua báo chí. Trong Báo cáo tổng hợp ý kiến, kiến nghị của nhân dân gửi đến Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV, ngày 5-5-2025, tỷ lệ ý kiến đồng tình với chủ trương sáp nhập địa giới hành chính các tỉnh, bỏ cấp huyện thông qua hỏi ý kiến trực tiếp của hệ thống mặt trận và tỷ lệ các ý kiến đồng tình được phản ánh trên báo chí gần như trùng nhau (tỷ lệ đồng tình khi hỏi ý kiến trực tiếp là 99%, tỷ lệ đồng tình trong các bài viết trên báo chí là 99,3%). Số còn lại chiếm chưa đến 1% cũng hoàn toàn đồng tình về chủ trương, nhưng góp thêm ý kiến, bày tỏ tâm tư, mong muốn xung quanh những vấn đề có tính chất kỹ thuật trong triển khai thực hiện, hoặc cách đặt tên xã mới, tỉnh mới sau sáp nhập…⁽⁶⁾.

Như vậy, thông tin trên báo chí vẫn là một kênh tham khảo tin cậy. Trước những vấn đề còn ý kiến khác nhau hay đã cơ bản đồng thuận thì sự trao đổi, tranh luận vẫn luôn cần thiết. Phản biện không có nghĩa là phản đối. Có những khi phản biện là phân tích thêm lý lẽ, ủng hộ nhưng góp ý thêm về những góc độ khác, đặt rõ hơn các thách thức, các bối cảnh diễn tiến để cơ quan quản lý có thêm thông tin, cân nhắc kỹ lưỡng hơn các bước tiếp theo nhằm đạt mục tiêu cao nhất.

Như vậy, phản biện xã hội trên báo chí không phải để tạo ra mâu thuẫn, khoét sâu bất đồng hay đẩy các bên ra xa nhau. Ngược lại, mục tiêu cao nhất của phản biện xã hội trên báo chí là tìm điểm chung, hướng đến sự đồng thuận, trên cơ sở nhận thức rõ ràng, toàn diện vấn đề. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ rõ: “Khi mọi người đã phát biểu ý kiến, đã tìm thấy chân lý, lúc đó quyền tự do tư tưởng hoá ra quyền tự do phục tùng chân lý”⁽⁷⁾. Người phân tích: “Chân lý là cái gì có lợi cho Tổ quốc, cho nhân dân. Cái gì trái với lợi ích của Tổ quốc, của nhân dân tức là không phải chân lý. Ra sức phụng sự Tổ quốc, phụng sự nhân dân tức là phục tùng chân lý”⁽⁸⁾!. Như vậy, đồng thuận đích thực phải trên cơ sở trao đổi thẳng thắn, nói “hết lý, hết lẽ” trên tinh thần xây dựng vì mục đích chung. Nếu chưa đạt đến thấu hiểu như vậy thì sự đồng thuận sẽ chưa thật sâu sắc, thậm chí có thể “đồng thuận cho xong”, “bằng mặt không bằng lòng”…

2. Để phản biện xã hội đạt hiệu quả, điều quan trọng là trình độ, nhận thức của các bên phải tương đối cân bằng nhau, hiểu được thông điệp của nhau. Tuyệt đối tránh tình trạng người nói cứ nói, người làm cứ làm, thiếu sự tin cậy và trao đổi thông tin, dẫn đến hiểu sai hoặc không hiểu hết thông điệp của nhau. Chỉ thị số 07/CT-TTg, ngày 21-3-2023, của Thủ tướng Chính phủ, về “Việc tăng cường công tác truyền thông chính sách” nêu rõ, các cơ quan quản lý nhà nước là đơn vị chịu trách nhiệm truyền thông chính sách đến công chúng. Báo chí là đơn vị phối hợp, là phương tiện để triển khai⁽⁹⁾. Vì vậy, việc báo chí tham gia phản biện xã hội, nhất là góp ý trực diện, thẳng thắn và xây dựng về các dự thảo chính sách mới, các đề án, công trình xây dựng lớn, có tác động mạnh mẽ đến cộng đồng xã hội cũng là điều phù hợp với mong muốn của các cơ quan quản lý. Đó là chất liệu tham khảo quan trọng để cơ quan quản lý nhà nước trên các lĩnh vực được phản biện có căn cứ để hoàn thiện phương án, chính sách của mình.

Tuy nhiên khi phản biện, báo chí cần hiểu rõ vai trò, vị trí của mình. Báo chí không phải cơ quan quản lý, không phải cơ quan ra mệnh lệnh. Tuyệt đối tránh việc nhân danh dư luận để ra “mệnh lệnh”, tạo sức ép không phù hợp lên cơ quan quản lý. Ở nước ta, báo chí cách mạng Việt Nam đại diện cho tiếng nói của Đảng, Nhà nước, tổ chức chính trị - xã hội, là diễn đàn của nhân dân, do đó, khi thực hiện chức năng phản biện xã hội, báo chí phải luôn ý thức và tuân thủ tôn chỉ, mục đích của mình, tránh “làm khó” cơ quan quản lý bằng những đề xuất “trên trời”, những ý kiến “dân túy”, được “tô hồng” trên “vỏ bọc” vì lợi ích nhân dân, song trên thực tế không thể triển khai được do điều kiện về nguồn lực còn hạn chế, hoặc vi phạm nguyên tắc công bằng, chỉ phục vụ lợi ích của nhóm xã hội cụ thể mà bỏ qua lợi ích xã hội rộng lớn hơn. Phản biện xã hội trên báo chí cần hướng tới đề xuất giải pháp nhằm bảo đảm quyền lợi chính đáng của nhân dân.

Để báo chí phản biện xã hội một cách hiệu quả và thuyết phục, ngoài chất lượng thông tin còn cần đến sự nhạy cảm chính trị của người làm báo, nỗ lực của cả  tập thể trong một chiến dịch truyền thông quy mô lớn. Điển hình là, những năm đầu đổi mới, với phương châm “Nhìn thẳng vào sự thật, đánh giá đúng sự thật, nói rõ sự thật”, Đảng ta khuyến khích báo chí phản ánh cả những tiêu cực, mặt trái, bất cập để kịp thời khắc phục. Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh trực tiếp viết bài cho chuyên mục “Những việc cần làm ngay” đăng trên Báo Nhân dân. Với sự nhạy cảm chính trị, mở rộng biên độ đề tài, nhiều cơ quan báo chí khác đã mở chuyên mục về phản biện xã hội, nhờ đó nhiều vấn đề, hiện tượng xã hội, nhiều vụ việc tiêu cực được phanh phui. Công chúng phấn khởi đón nhận thông tin, góp thêm nhiều ý kiến xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn.

Phản biện xã hội chỉ đạt được hiệu quả nếu có sự thống nhất quan điểm, coi công việc của đất nước là trách nhiệm chung của Đảng, Nhà nước và mỗi người dân. Trong bối cảnh đất nước đang bước vào kỷ nguyên mới, rất nhiều quyết sách mạnh mẽ, có tính cách mạng chưa từng có tiền lệ. Tuy nhiên, nhiều vấn đề mới khi đưa vào thực tiễn cuộc sống vẫn còn khó khăn do tâm lý ngần ngại, chưa kịp thay đổi và có thể do cả sự e ngại về lợi ích bị ảnh hưởng của một số nhóm đối tượng. Lúc này, sự vào cuộc của báo chí và các phương tiện truyền thông xã hội có ý nghĩa quan trọng, tạo sự thống nhất trong tư tưởng và hành động. Những phân tích của báo chí từ nhiều phương diện khác nhau sẽ giúp công chúng có cái nhìn toàn diện về những chủ trương, quyết sách của Đảng và Nhà nước, góp phần đưa chủ trương, chính sách đi vào thực tiễn đời sống, hướng đến xây dựng đất nước giàu mạnh, phồn vinh, văn minh, hạnh phúc.

3. Để làm tốt chức năng phản biện xã hội của báo chí, tạo sự đồng thuận xã hội, cơ quan báo chí và cá nhân nhà báo cần chú trọng một số nội dung sau:

Thứ nhất, cần xác định rõ phản biện xã hội là trách nhiệm và sứ mệnh của báo chí, vừa đáp ứng nhu cầu thông tin của nhân dân, vừa làm tròn trách nhiệm là vũ khí sắc bén của Đảng trên mặt trận tư tưởng trong mọi hoàn cảnh. Thông qua phản biện xã hội, những vấn đề cấp thiết, dự án lớn có tác động đến xã hội được nhìn nhận đầy đủ, rõ ràng từ nhiều khía cạnh. Trên cơ sở đó, các cơ quan quản lý sẽ có cách đánh giá và nhìn nhận đầy đủ, trọn vẹn hơn, từ đó đề ra giải pháp hiệu quả trong quá trình xây dựng, ban hành và thực thi chính sách.

Thứ hai, để phản biện xã hội đạt kết quả, báo chí phải nắm bắt được những vấn đề nóng, thông tin mà công chúng quan tâm, đón trước các xu thế phát triển, nhận định rõ lợi ích và tác động lợi ích sẽ diễn ra. Trên cơ sở hiểu biết thấu đáo, sâu sắc vấn đề, báo chí mới có thể tìm được phương án thông tin hợp lý và hiệu quả nhất. Đất nước bước vào kỷ nguyên mới, nhiều công việc mới mẻ, lớn lao đang được triển khai với quyết tâm cao, tốc độ nhanh, thậm chí nhiều việc chưa từng có tiền lệ. Do đó, báo chí phải bám sát chủ trương, đường lối của Đảng, hiểu thấu đáo các nguyên lý vận hành, mối quan hệ của hệ thống chính trị để chủ động trong nắm bắt và chuyển tải thông tin. Việc phân tích, góp ý, phản biện xã hội phải thể hiện rõ thái độ trách nhiệm, mang tính xây dựng và hiệu quả.

Thứ ba, mục đích của phản biện xã hội trên báo chí là nhằm đạt đến đồng thuận xã hội, hướng đến nhận thức chung, hành động chung, vì mục tiêu chung của toàn xã hội. Mọi luận điểm, tranh luận đưa ra không thể và tuyệt đối không được phép tạo sự chia rẽ, phân tâm. Nhìn thẳng vào bất cập, khó khăn, đề ra giải pháp khả thi, phù hợp với thực tế luôn là mục tiêu thống nhất của phản biện xã hội trên báo chí.

Thứ tư, tăng cường ứng dụng khoa học - công nghệ và chuyển đổi số báo chí, nhất là trong nghiên cứu, nắm bắt nhu cầu, tâm lý tiếp nhận thông tin của công chúng. Phát huy vai trò của dòng thông tin chính thống của báo chí trên môi trường truyền thông số, coi đó là mặt trận chủ đạo của công cuộc đấu tranh bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đồng thời là cơ hội phát huy vai trò phản biện xã hội của báo chí. Nhà báo phải không ngừng học hỏi, tận dụng các ứng dụng khoa học - công nghệ truyền thông hiện đại, sử dụng thành thạo công nghệ truyền thông mới  để nâng cao chất lượng, tạo hiệu quả và sự lan tỏa rộng rãi đối với tác phẩm báo chí.

Thực tiễn đang đặt ra yêu cầu phải tăng cường đào tạo và đào tạo lại cán bộ báo chí, bảo đảm tư duy, nhận thức chính trị vững vàng, nâng cao năng lực tác nghiệp và sự nhanh nhạy của người làm báo. Cơ quan báo chí phải bám sát tôn chỉ mục đích, thực hiện nghiêm các quy định của pháp luật, chấp hành sự chỉ đạo, lãnh đạo của cấp ủy, chính quyền và cơ quan quản lý cấp trên. Thực hiện đồng bộ các giải pháp trên nhằm giúp báo chí hoàn thành tốt vai trò, nhiệm vụ trên mặt trận công tác tư tưởng, phát huy vai trò và chức năng phản biện xã hội, thúc đẩy sự đồng thuận xã hội vì mục tiêu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới./.

__________________________________________________________

(1) Luật số 103/2016/QH13 của Quốc hội: Luật Báo chí
(2) Trần Hậu: Phản biện xã hội, Tạp chí Lý luận chính trị điện tử, ngày 12-2-2014, https://lyluanchinhtri.vn/phan-bien-xa-hoi-3080.html
(3) Tìm hiểu một số thuật ngữ trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr. 182
(4) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2011, tr. 225
(5) Phạm Huy Kỳ: Báo chí thực hiện chức năng giám sát và phản biện xã hội - vấn đề và giải pháp,  Tạp chí Lý luận chính trị và Truyền thông số tháng 6/2022, https://lyluanchinhtrivatruyenthong.vn/bao-chi-thuc-hien-chuc-nang-giam-sat-va-phan-bien-xa-hoi-van-de-va-giai-phap-p27511.html
(6) Xem: Báo cáo tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri và nhân dân gửi đến Kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XV, Báo Đại đoàn kết, ngày 5-5-2025, https://daidoanket.vn/bao-cao-tong-hop-y-kien-kien-nghi-cua-cu-tri-va-nhan-dan-gui-toi-ky-hop-thu-9-quoc-hoi-khoa-xv-10305099.html
(7) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, t. 10, tr. 378
(8) Xem: Chỉ thị số 07/CT-TTg, ngày 21-03-2023, của Thủ tướng Chính phủ, Về việc tăng cường công tác truyền thông chính sách, Cổng Thông tin điện tử Chính phủ, https://datafiles.chinhphu.vn/cpp/files/vbpq/2023/3/7-ttg-ct.signed.pdf
(9) Xem: Nguyễn Văn Linh: “Đổi mới để tiến lên”, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1988