Tiếp tục phát huy sức mạnh mềm của Việt Nam trong ngoại giao đa phương thời gian tới

Sức mạnh mềm và vai trò của sức mạnh mềm trong ngoại giao đa phương sau Chiến tranh lạnh

Khái niệm sức mạnh mềm lần đầu tiên được giáo sư Joseph Nye, nguyên Hiệu trưởng Trường Quản trị công J. F. Kennedy, thuộc Đại học Harvard (Mỹ), nguyên trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ đề cập vào năm 1990⁽¹⁾. Theo đó, sức mạnh mềm được hiểu là khả năng tạo sức hấp dẫn, lôi cuốn, thu hút để các nước khác “tự nguyện” thay đổi hành vi, chính sách phù hợp với điều mà quốc gia đó muốn, thay vì cưỡng bức thông qua sức mạnh kinh tế và quân sự. Sức mạnh mềm và sức mạnh cứng củng cố, bổ sung và tăng cường cho nhau, kết hợp thành sức mạnh tổng hợp quốc gia.

Hiện nay, có nhiều cách tiếp cận, đánh giá khác nhau về tiêu chí sức mạnh mềm. Một số tổ chức quốc tế đã xây dựng các bảng chỉ số xếp hạng về sức mạnh mềm, như Global Soft Power Index⁽²⁾, Soft Power 30⁽³⁾. Mặc dù có một số khác biệt, song về cơ bản, các chỉ số này đều sắp xếp các nước, như Mỹ, Anh, Pháp, Đức, Italia, Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia ở vị trí cao.

Diễn giải của các nước về sức mạnh mềm tại các diễn đàn đa phương khu vực và quốc tế rất đa dạng, phong phú, với nhiều chính sách, công cụ, phương thức khác nhau, như: thúc đẩy sáng kiến hoặc chuỗi sáng kiến để phát huy dấu ấn, đưa người vào các vị trí lãnh đạo của các tổ chức quốc tế lớn, quan trọng hoặc thành lập và dẫn dắt các nhóm nước đồng quan điểm về một chủ đề, lĩnh vực hợp tác... Thực tiễn cho thấy, sau Chiến tranh lạnh, hầu hết các nước đều điều chỉnh quan niệm về sức mạnh tổng hợp quốc gia, trong đó nhấn mạnh tăng cường sức mạnh mềm, phát huy sức mạnh thông minh⁽⁴⁾, đồng thời tự chủ chiến lược trong bảo vệ và thúc đẩy lợi ích quốc gia - dân tộc, nhất là tại các diễn đàn đa phương trong khuôn khổ Liên hợp quốc và các tổ chức khu vực.

Mỗi quốc gia đều tìm cách thúc đẩy những thế mạnh riêng để phát huy sức mạnh mềm trong quan hệ đối ngoại. Đơn cử như, Trung Quốc chú trọng ngoại giao thân thiện, hợp tác cùng có lợi, phát triển hài hòa, lồng ghép văn hóa và các giá trị Trung Quốc để thúc đẩy sức mạnh mềm; đồng thời, triển khai các sáng kiến mang đậm giá trị Trung Quốc, bao gồm: “Cộng đồng chung vận mệnh nhân loại”, “Vành đai, Con đường” (BRI), thiết lập mạng lưới các Viện Khổng Tử và các sáng kiến toàn cầu mới, như Sáng kiến Phát triển toàn cầu (GDI), Sáng kiến An ninh toàn cầu (GSI) và Sáng kiến Văn minh toàn cầu (GCI). Mỹ, Anh, Pháp, Canada, các nước châu Âu đề cao các giá trị dân chủ, luật lệ và quy tắc phương Tây, quảng bá thành tựu khoa học - công nghệ và nghệ thuật. Hàn Quốc, Nhật Bản, Singapore phát huy thế mạnh về tài chính, giáo dục, đổi mới sáng tạo, coi xây dựng thương hiệu toàn cầu là yếu tố quan trọng để phát huy sức mạnh mềm quốc gia cả trên bình diện song phương và đa phương. Indonesia coi trọng sự kết hợp giữa nền dân chủ, Hồi giáo và tính khoan dung trong thúc đẩy sức mạnh mềm, nhất là trong thúc đẩy vai trò trung gian hòa giải, giải quyết các xung đột…

Đối với các quốc gia tầm trung và đang phát triển có nguồn lực hạn chế, việc phát huy sức mạnh mềm được tận dụng và thúc đẩy mạnh mẽ tại các diễn đàn đa phương khu vực và quốc tế. Trong khoảng 5 - 10 năm gần đây, xu hướng này ngày càng được các quốc gia tầm trung và đang phát triển thúc đẩy trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược nước lớn gia tăng, cũng như sự khác biệt về quan điểm, lợi ích giữa các nước và nhóm nước diễn ra đa chiều, gay gắt hơn. Đơn cử như, Malta thúc đẩy sự hình thành và quá trình triển khai Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) năm 1982; Singapore thúc đẩy Sáng kiến về quản trị toàn cầu bên lề các khóa họp cấp cao thường niên của Đại hội đồng Liên hợp quốc (Sáng kiến 3G); Colombia thúc đẩy tiến trình thảo luận về các Mục tiêu Phát triển bền vững (SDG) của Liên hợp quốc, Vanuatu và các đảo quốc Nam Thái Bình Dương thúc đẩy đưa vấn đề biến đổi khí hậu xem xét tại Tòa án Công lý quốc tế (ICJ)…

Dấu ấn sức mạnh mềm trong ngoại giao đa phương Việt Nam những năm qua

Theo giáo sư J. Nye: “Những điểm làm nên sức hấp dẫn nhất của sức mạnh mềm Việt Nam hiện nay là tinh thần tự chủ, độc lập dân tộc, chính sách phát triển kinh tế và nền văn hóa, trong đó văn hóa của Việt Nam luôn hấp dẫn và có sức lôi cuốn các nước phương Tây”⁽⁵⁾. Bản sắc, tinh thần, nét văn hóa và con người Việt Nam, tư tưởng và phong cách Hồ Chí Minh, cùng với truyền thống ngoại giao, đặc biệt là ngoại giao “tâm công” đã được vận dụng mạnh mẽ để phát huy sức mạnh mềm trong công cuộc kháng chiến, thống nhất đất nước và sự nghiệp đổi mới. Nghị quyết số 03-NQ/TW, ngày 16/7/1998, của Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII, “Về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam” đã nhấn mạnh những điểm nổi bật của bản sắc Việt Nam, đó là lòng yêu nước nồng nàn, ý chí tự cường dân tộc, tinh thần đoàn kết, ý thức cộng đồng, gắn kết cá nhân - gia đình - làng xóm - Tổ quốc, lòng khoan dung, trọng nghĩa tình đạo lý, tính cần cù sáng tạo trong lao động, sự tinh tế trong ứng xử và tính giản dị trong cuộc sống⁽⁶⁾. Đây cũng là những nét đẹp về truyền thống, văn hóa, đất nước và con người Việt Nam được đông đảo các nước, bạn bè quốc tế tin cậy, đánh giá cao.

Ngày nay, việc thúc đẩy sức mạnh mềm đã trở thành một định hướng quan trọng trong đường lối đối ngoại của Đảng, Nhà nước Việt Nam; được khẳng định rõ trong Văn kiện Đại hội XIII của Đảng: “Phát huy hiệu quả sức mạnh tổng hợp của đất nước kết hợp với sức mạnh của thời đại”⁽⁷⁾, “phát huy mạnh mẽ lòng yêu nước, tinh thần dân tộc, dân chủ xã hội chủ nghĩa, sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc và giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam”⁽⁸⁾, “không ngừng nâng cao vị thế, uy tín quốc tế của Việt Nam”⁽⁹⁾. Nghị quyết số 22-NQ/TW, của Bộ Chính trị, ngày 10/4/2013, “Về hội nhập quốc tế” nhấn mạnh “phát huy vai trò của Việt Nam trong việc định hình các quy tắc, luật lệ trong ASEAN và các cơ chế, diễn đàn quốc tế”, “tăng cường quảng bá hình ảnh đất nước và con người Việt Nam với bạn bè quốc tế”⁽¹⁰⁾.

Trên cơ sở đó, trong những năm gần đây, sức mạnh mềm của Việt Nam tiếp tục được phát huy mạnh mẽ, giúp nâng cao thế và lực của đất nước trên trường quốc tế, qua đó góp phần gia tăng sức mạnh tổng hợp quốc gia, phục vụ công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa trong tình hình mới.

Một là, giá trị địa - chiến lược của Việt Nam đã gia tăng đáng kể thông qua hệ thống quan hệ đối ngoại ngày càng rộng mở, đa tầng nấc. Cụ thể là, Việt Nam có quan hệ ngoại giao với 192/193 quốc gia thành viên Liên hợp quốc, trong đó có quan hệ đối tác chiến lược và đối tác toàn diện với 30 nước; thiết lập quan hệ với 247 chính đảng ở 111 quốc gia; có quan hệ với quốc hội, nghị viện của hơn 140 nước; là thành viên tích cực của trên 70 tổ chức khu vực và quốc tế; đóng vai trò quan trọng trong Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) và nhiều cơ quan quan trọng của Liên hợp quốc; có 98 cơ quan đại diện tại nước ngoài… Nhiều nước lớn, đối tác quan trọng mong muốn củng cố, đưa quan hệ song phương với Việt Nam đi vào chiều sâu; vận động Việt Nam ủng hộ và tham gia các sáng kiến, chiến lược của các nước. Hầu hết các nước trên thế giới nhìn nhận giá trị chiến lược của Việt Nam là một quốc gia yêu chuộng hòa bình, hòa hiếu, nhân văn, thủy chung, có chính kiến, bản lĩnh, trọng công lý, lẽ phải và luật pháp quốc tế, không “chọn bên”, không theo bên này chống bên kia; đồng thời, là nhân tố có thể hàn gắn sự khác biệt, thúc đẩy những điểm tương đồng.

Hai là, về phát triển, Việt Nam được đánh giá là quốc gia có môi trường chính trị - xã hội ổn định, an ninh và trật tự, an toàn xã hội được bảo đảm, con người cần cù, sáng tạo, thân thiện, hiếu khách, tạo lợi thế hấp dẫn lâu dài về kinh tế, đầu tư, du lịch. Việt Nam cũng là một trong những quốc gia sớm đạt nhiều Mục tiêu phát triển Thiên niên kỷ và đang tích cực triển khai các SDG, được Liên hợp quốc và nhiều tổ chức quốc tế đánh giá là điển hình thành công của nước đang phát triển.

Ba là, trên bình diện đa phương, Việt Nam đã khẳng định mạnh mẽ bản sắc độc lập, tự chủ, hoàn thành xuất sắc nhiều vị trí quan trọng tại các diễn đàn đa phương khu vực và quốc tế, như: Ủy viên không thường trực Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc (nhiệm kỳ 2008 - 2009, 2020 - 2021), Chủ tịch ASEAN (năm 2010, 2020), đăng cai Hội nghị cấp cao Diễn đàn hợp tác kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC, năm 2017), thành viên Hội đồng Nhân quyền Liên hợp quốc (nhiệm kỳ 2014 - 2016, 2023 - 2025), thành viên Hội đồng Chấp hành Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) nhiệm kỳ 2023 - 2027, cùng nhiều tổ chức, diễn đàn đa phương khu vực và quốc tế quan trọng khác; đồng thời, thúc đẩy các cơ chế quan trọng của ASEAN, như Diễn đàn cấp cao Đông Á (EAS), Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF), Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+). Bên cạnh đó, Việt Nam đã bước đầu phát huy vai trò trung gian qua việc tổ chức Hội nghị thượng đỉnh Mỹ - Triều Tiên vào năm 2019.

Mặc dù vậy, giới chuyên gia cho rằng, về tổng thể, sức mạnh mềm của Việt Nam hiện nay mới được đánh giá ở mức độ tầm trung. Theo Chỉ số Global Soft Power năm 2021, Việt Nam đứng thứ 47/105⁽¹¹⁾. Tại các diễn đàn đa phương khu vực và quốc tế, nhiều sáng kiến mà Việt Nam thúc đẩy trong thời gian qua còn mang tính đơn lẻ, chưa kết hợp lồng ghép mạnh mẽ bản sắc và hình ảnh Việt Nam để tạo nên “bản sắc thương hiệu” của quốc gia, từ đó tạo được sức hút về lâu dài. Đồng thời, công tác nghiên cứu và tham mưu về sức mạnh mềm, nhất là trong khuôn khổ ngoại giao đa phương còn hạn chế…

Phát huy sức mạnh mềm Việt Nam trong công tác ngoại giao đa phương thời gian tới 

Trong khoảng 5 - 10 năm tới, Việt Nam sẽ tiếp tục triển khai nhiều hoạt động ngoại giao đa phương quan trọng, như: đảm nhiệm thành viên Hội đồng Nhân quyền Liên hợp quốc, Hội đồng Chấp hành UNESCO, tiếp tục tham gia các cơ chế APEC, Diễn đàn Hợp tác Á - Âu (ASEM), Phong trào Không liên kết, Cộng đồng Pháp ngữ, các cơ chế Tiểu vùng sông Mekong cùng nhiều diễn đàn đa phương khu vực và quốc tế khác; tham gia hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc, triển khai các SDG và các cam kết quốc tế, trong đó có cam kết mạnh mẽ về giảm phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050.

Bối cảnh tình hình khu vực và thế giới những năm tới, với xu thế chuyển đổi mạnh mẽ sau đại dịch Covid-19 và những diễn biến phức tạp trong cạnh tranh chiến lược nước lớn có thể là cơ hội để các quốc gia tầm trung, các quốc gia đang phát triển tiếp tục phát huy sức mạnh mềm, nhất là tại các diễn đàn đa phương khu vực và quốc tế, nếu biết nắm bắt thời cơ phù hợp. Trong bối cảnh đó, việc phát huy vị thế, ảnh hưởng, sức mạnh mềm của Việt Nam tại các diễn đàn đa phương khu vực và quốc tế đòi hỏi cần có cách tiếp cận mới, tổng thể, toàn diện, liên ngành hơn.