Trên cơ sở nhìn nhận các yếu tố nội dung và hình thức tác phẩm: Nhận diện quy trình sáng tạo tác phẩm bình luận báo in

Trong cuốn “Cơ sở lý luận báo chí”, PGS, TS Nguyễn Văn Dững nhận định về thế mạnh của báo in: “Báo in có thể thông tin, phân tích, giải thích và giải đáp những vấn đề phức tạp một cách hệ thống, sâu sắc, với độ tin cậy cao; báo in tác động vào thị giác, do đó có lợi thế thu phục lý trí và tình cảm con người bằng tính logic và chiều sâu của nghệ thuật lập luận thông qua các luận điểm, luận cứ, luận chứng và số liệu chân thực”^(1).

Nói cách khác, chính luận nói chung và bình luận nói riêng chính là một trong những thế mạnh vượt trội của báo in. Tuy nhiên, trong nghiên cứu và đào tạo báo chí chính luận, chưa công trình nào bàn sâu về quy trình và kỹ năng cơ bản trong sáng tạo tác phẩm bình luận. Bài viết này góp phần trao đổi về quy trình sáng tạo tác phẩm bình luận báo in hiện nay; hy vọng sẽ nhận được nhiều ý kiến trao đổi cùng đồng nghiệp.

Quy trình sáng tạo tác phẩm báo in

Xét về nguồn gốc, báo in là loại hình báo chí ra đời sớm nhất, nó là nền tảng của báo chí. Một số loại hình báo chí ra đời sau đã kế thừa và phát triển trên cơ sở những thành tựu của báo in. Chính vì thế, báo in trở thành trục trung tâm, là cơ sở cho sự hình thành và phát triển của các loại hình báo chí khác. Và như một hệ quả tất yếu, quy trình sáng tạo tác phẩm báo in tuân theo quy trình sáng tạo tác phẩm báo chí nói chung.

Nói về quy trình sáng tạo tác phẩm báo in, PGS, TS Nguyễn Ngọc Oanh trong cuốn “Nhà báo với trẻ em – Kiến thức và kỹ năng cơ bản” cho rằng: “Về cơ bản, quy trình sáng tạo tác phẩm báo in tuân thủ các bước trong quy trình sáng tạo tác phẩm báo chí nói chung”⁽²⁾.

Và theo tác giả, quy trình sáng tạo tác phẩm báo chí gồm 6 bước cơ bản: “

(1). Tìm hiểu và nghiên cứu thực tế;

(2). Xác định đề tài, chủ đề, tư tưởng chủ đề;

(3). Thu thập và khai thác thông tin;

(4). Thể hiện tác phẩm về nội dung và hình thức;

(5). Duyệt, đăng báo, xuất bản, phát hành, phát sóng

(6). Lắng nghe thông tin phản hồi”⁽³⁾

      Có thể nói đây là sự nhìn nhận quy trình sáng tạo tác phẩm báo chí trên cơ sở tiếp thu những quan điểm trước đó nên hầu như mang đầy đủ các khía cạnh khác nhau mà các quan điểm trước đã đề cập. Tuy nhiên, quy trình này bỏ qua khâu hình thành đề cương tác phẩm.

PGS, TS Nguyễn Văn Dững trong cuốn “Cơ sở lý luận Báo chí” đã đưa ra quy trình khá toàn diện với 6 bước khái quát về toàn bộ quá trình sản xuất sản phẩm báo chí như sau: Một là nắm bắt tình hình thực tiễn đang vận động; hai là phát hiện chủ đề, đề tài cho bài viết; ba là tiếp cận nguồn tin, thu thập dữ liệu – thông tin, viết; bốn là biên tập lên trang (hay duyệt, in ấn); năm là tổ chức phát hành, lên sóng; sáu là theo dõi, xử lý phản hồi⁽⁴⁾.

Trong cuốn “Lao động nhà báo”, TS Lê Thị Nhã nhận định: “Làm ra mỗi tác phẩm báo chí, phóng viên thường trải qua một quy trình sáng tạo nhất định. Quy trình đó gồm các khâu sau: Phát hiện chủ đề, đề tài; Dự kiến thể loại và thu thập tư liệu; Hình thành đề cương tác phẩm; Viết; Biên tập”⁽⁵⁾ (tr.135). Quy trình tác giả đưa ra bỏ qua khâu nắm bắt tình hình thực tiễn đang vận động, phát hành và thu thập xử lý thông tin phản hồi.

Trên cơ sở những phân tích đã nêu, có thể khái quát quy trình sáng tạo tác phẩm báo chí nói chung và quy trình sáng tạo tác phẩm báo in nói riêng như sau: Tìm hiểu và nghiên cứu thực tế; Phát hiện chủ đề, đề tài; Thu thập và khai tác thông tin, tư liệu; Dự kiến thể loại; Hình thành đề cương; Thể hiện tác phẩm; Biên tập, duyệt, đăng tải; Theo dõi, xử lý thông tin phản hồi.

Quy trình sáng tạo tác phẩm bình luận báo in

Quan niệm của các nhà nghiên cứu báo chí không hoàn toàn giống nhau ở cách diễn tả khái niệm thể loại bình luận nhưng có thể khái quát như sau: Tác phẩm bình luận báo in là những tác phẩm báo chí được đăng tải trên báo in, luận bàn, đánh giá một sự kiện, một hiện tượng, một vấn đề nào đó mà xã hội quan tâm hay nhằm tác động đến nhận thức của công chúng để họ có những phản ứng hay những hoạt động thực tiễn sao cho phù hợp.

Tác giả Trần Quang trong cuốn “Các thể loại báo chí chính luận” nhấn mạnh hai giai đoạn của hoạt động sáng tạo tác phẩm bình luận: “Công việc đầu tiên để chuẩn bị cho một bài bình luận là lựa chọn đề tài và làm những việc liên quan đến đề tài đã chọn. Đó là thu thập những sự kiện cơ bản và các tư liệu cần thiết như tài liệu, thư từ,v.v… Tiếp theo là làm cho các sự kiện đó hoạt động một cách sinh động. Tất nhiên, để thu thập các sự kiện, để tái hiện thực tế đó trong một bức tranh toàn cảnh một cách thích hợp cần biết thu thập những sự việc gì và sử dụng chúng ra sao… Giai đoạn thứ hai là sắp xếp các tư liệu trong mối quan hệ và phụ thuộc lẫn nhau của chúng”^(6).

Tiếp tục xét trên phương diện nội dung của tác phẩm bình luận, PGS, TS Trần Thế Phiệt trong cuốn “Tác phẩm chính luận báo chí” cho rằng: “Các yếu tố tạo nên nội dung tác phẩm chính luận là sản phẩm của hoạt động tư duy lý luận chặt chẽ, thể hiện qua các luận điểm, luận cứ, luận chứng… Như vậy, nhìn một cách tổng thể, nội dung của một bài chính luận có thể xem là một tổ chức của các luận điểm, luận cứ thành một hệ thống, một cấu trúc chặt chẽ nhằm biểu đạt chủ đề chung”⁽⁷⁾.

Có thể dễ dàng nhận thấy sự thống nhất trong hai quan điểm này về những khâu mấu chốt xây dựng nội dung tác phẩm chính luận nói chung và bình luận nói riêng, đó là phải hình thành nên được hệ thống luận điểm, luận cứ, dù phẩm bình luận ở dạng nào đi nữa. Chính điều này tạo nên đặc trưng riêng của thể loại bình luận. Và đó cũng chính là yếu tố cơ bản tạo nên điểm khác biệt trong quy trình sáng tạo tác phẩm bình luận báo in. Việc xây dựng hệ thống luận điểm, luận cứ là một trong số những yếu tố tiền đề, phải được thực hiện đồng thời khi xác định được đề tài. Nó tạo nên khung xương để từ đó hình thành nên toàn bộ tác phẩm. Cho nên, có thể coi đây là khâu then chốt tạo nên chất lượng của tác phẩm bình luận báo in cũng như thành công của người viết.

Qua so sánh với các khâu trong hoạt động sáng tạo tác phẩm báo in, có thể rút ra các đặc trưng của quy trình sáng tạo tác phẩm bình luận báo in như sau:

Một là, khâu dự kiến thể loại không còn cần thiết nữa vì thể loại đã được xác định ngay từ đầu là bình luận.

Hai là, việc xây dựng hệ thống các luận điểm, luận cứ, luận chứng là yếu tố then chốt và trở thành mục tiêu của hai khâu thu thập thông tin, tư liệu và hình thành đề cương tác phẩm.

Mặt khác, mục đích của hoạt động sáng tạo tác phẩm báo chí suy cho cùng là tạo ra được sản phẩm báo chí hoàn chỉnh; yếu tố nội dung và hình thức tác phẩm quyết định quy trình sáng tạo tác phẩm.

Một tác phẩm báo chí hoàn chỉnh luôn mang yếu tố nội dung và hình thức. Chúng có mối quan hệ hai chiều, nội dung là cái có trước, đóng vai trò quyết định và được truyền tải bởi hình thức của tác phẩm; nội dung là cơ sở, nền tảng cho yếu tố hình thức. Vì thế quy trình sáng tạo tác phẩm báo chí nói chung và quy trình sáng tạo tác phẩm báo in nói riêng là những thao tác được thực hiện theo trình tự nhằm xây dựng, hiện thực hóa hai yếu tố này.

Quy trình sáng tạo tác phẩm gồm có những khâu nào, trình tự những khâu đó ra sao được quyết định bởi hai yếu tố nội dung và hình thức. Bản chất của hoạt động sáng tạo tác phẩm báo chí là tạo dựng nên hai thành tố này, vì thế, người viết phải hình thành nội dung rồi mới đi tìm một hình thức để thể hiện nội dung đó. Những bước xây dựng nội dung là những bước đóng vai trò làm cơ sở, nền tảng cho những bước xây dựng hình thức và cho toàn bộ quá trình sáng tạo tác phẩm.

Mặt khác, PGS, TS Trần Thế Phiệt trong cuốn “Tác phẩm chính luận báo chí” chỉ ra những yếu tố nội dung của một tác phẩm báo chí bao gồm: Đề tài, sự kiện, chi tiết, chính kiến, chủ đề, tư tưởng, vấn đề. Các yếu tố hình thức bao gồm: Loại – thể, kết cấu, giọng điệu, các hình thức thể hiện, ngôn ngữ⁽⁸⁾.

Những khâu hình thành nên yếu tố nội dung của tác phẩm bình luận là: tìm hiểu và nghiên cứu thực tế; phát hiện chủ đề, đề tài; xây dựng hệ thống luận điểm, luận cứ. Còn những khâu hình thành nên cả nội dung và hình thức của tác phẩm là: Viết bài; biên tập, duyệt, đăng tải; theo dõi, xử lý thông tin phản hồi. Như vậy, quy trình sáng tạo tác phẩm bình luận báo in có thể được khái quát theo mô hình sau:

Quy trình sáng tạo tác phẩm là một trong những yếu tố đầu tiên, quan trọng quyết định đến sự thành công của tác phẩm bình luận báo in. Do đó việc nhận thức, thực hiện quy trình sáng tạo tác phẩm là điều kiện tiên quyết giúp đạt được hiệu quả trong hoạt động sáng tạo tác phẩm bình luận báo in. Nó trở thành yếu tố trung tâm, nền móng mà trên cơ sở đó, những yếu tố khác như các kỹ năng, phẩm chất, phong cách… của người viết dần được hình thành. Chính vì vậy, nhận diện một cách chính xác quy trình sáng tạo tác phẩm bình luận báo in có ý nghĩa quan trọng trong công tác đào tạo đội ngũ người viết bình luận và nâng cao chất lượng tác phẩm bình luận báo in ở Việt Nam hiện nay.

Vấn đề nhận diện quy trình sáng tạo tác phẩm bình luận có ý nghĩa hết sức quan trọng trong hoạt động đào tạo báo chí, từng bước hình thành công nghệ đào tạo báo chí nói chung và đối với từng loại thể tác phẩm báo chí nói riêng./.

___________________

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

(1), (4) Nguyễn Văn Dững (2012), Cơ sở lý luận báo chí, Nxb. Lao động, tr.108, tr.271.

(2), (3) Nguyễn Ngọc Oanh (2014), Nhà báo với trẻ em – Kiến thức và kỹ năng, Nxb. Thông tấn, tr.38, tr.34.

(5) Lê Thị Nhã (2010), Lao động nhà báo, Nxb. Chính trị - Hành chính, tr.135.

(6) Trần Quang (2000), Các thể loại chính luận báo chí, Nxb. Chính trị Quốc gia - Sự thật, tr.86.

(7), (8) Trần Thế Phiệt (2014), Tác phẩm Chính luận báo chí, Nxb. Chính trị Quốc gia - Sự thật, tr.85, tr.375.