Phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong quá trình phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay

Sự nghiệp đổi mới nền kinh tế của đất nước do Đảng ta khởi xướng và lãnh đạo đến nay đã gần 20 năm. Những thành tựu kinh tế to lớn mà nhân dân ta giành được là rất quan trọng, góp phần nâng cao uy tín và vị thế của nước ta trong cộng đồng quốc tế. Trong các nhân tố trọng yếu làm nên thắng lợi đó, phải kể đến những giá trị văn hoá dân tộc đã được đánh thức và phát huy cao độ trong suốt tiến trình đổi mới nền kinh tế. Điều đó nói lên rằng, văn hoá thực sự là mục tiêu, động lực và hệ điều tiết trong quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay.

Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định chủ trương nhất quán và lâu dài đường lối phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đẩy mạnh công nghiệp hoá hiện đại hoá kiểu "rút ngắn thời gian, vừa có những bước tuần tự, vừa có bước nhảy vọt" để nhanh chóng "Đưa nước ta ra khỏi tình trạng kém phát triển, nâng cao rõ rệt đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân, tạo nền tảng để đến năm 2020 nước ta cơ bản  trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại. Nguồn lực con người, năng lực khoa học và công nghệ, kết cấu hạ tầng, tiềm lực kinh tế, quốc phòng, an ninh được tăng cường; thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa được hình thành về cơ bản; vị thế của nước ta trên trường quốc tế được nâng cao"⁽¹⁾.

Để thực hiện mục tiêu chiến lược này, Đảng ta đã huy động mọi nguồn lực của đất nước, chú ý đặc biệt đến nguồn lực nội sinh, tìm về những giá trị văn hoá dân tộc, coi đó là nền tảng, là cơ sở cho sự phát triển bền vững của đất nước. Thực hiện đường lối đổi mới, ngay từ đầu vấn đề phát huy giá trị văn hoá dân tộc đã được kết hợp nhuần nhuyễn với quá trình phát triển kinh tế. Quan điểm của Đảng ta là: phát triển nhanh, có hiệu quả bền vững, tăng trưởng kinh tế đi đôi với thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường. Cùng với sự phát triển của kinh tế thì phải hướng tới sự phát triển con người, phát triển xã hội.Tức là sự kết hợp hài hoà phát triển kinh tế với văn hoá, xã hội, lấy con người làm trung tâm, tất cả vì con người và cho con người. Thực hiện công nghiệp hoá, hiện đại hoá, phát triển kinh tế thị trường nhưng mang tính nhân văn, nhân đạo dân tộc và xã hội chủ nghĩa.

Bàn về vấn đề này, cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng trong bài "Văn hoá và đổi mới" viết: "Không có văn hoá, thì không có đổi mới!.. Phải thấy văn hoá là đổi mới, đổi mới là văn hoá, như vậy hai là một và một là hai..."⁽²⁾. Cũng khẳng định vai trò của giá trị văn hoá dân tộc với sự phát triển kinh tế của đất nước, nguyên Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam Lê Khả Phiêu nêu rõ: "Văn hoá có liên quan chặt chẽ đến ổn định xã hội, đến an ninh quốc gia, đến phát triển toàn bộ đời sống vật chất và tinh thần của xã hội. Văn hoá và kinh tế gắn bó hữu cơ với nhau, là mục tiêu và động lực của nhau. Phát huy sức mạnh của văn hoá Việt Nam, của đạo đức trí tuệ Việt Nam tức là phát huy nội lực Việt Nam. Chúng ta không những sẽ vượt qua nguy cơ, thách thức mà còn tạo nguồn lực, động lực tinh thần cho thời cơ, thuận lợi để đưa cách mạng nước ta vững bước tiến lên trong thế kỷ XXI"⁽³⁾.

Chúng ta thường nói về phát huy nội lực trong quá trình xây dựng, phát triển kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Xét ở phương diện văn hoá, đó chính là phát huy yếu tố nội sinh của nền văn hoá dân tộc hay các giá trị văn hoá dân tộc. Rộng hơn là, phát huy ở chính bản thân mỗi con người Việt Nam ý chí trí tuệ thông minh, năng lực sáng tạo, đức tính cần cù biết vươn lên trong lao động kiên cường, lòng tự tôn dân tộc, sản xuất, kinh doanh, làm giàu chính đáng cho bản thân, gia đình và xã hội. Bởi vì, trong bối cảnh thế giới hiện nay, sự mở rộng giao lưu hợp tác với thế giới và khu vực ngày càng trở nên chặt chẽ hơn. Do đó, để phát triển nhanh và bền vững, chúng ta nhất định phải phát huy năng lực nội sinh, chỉ có trên cơ sở phát huy năng lực nội sinh, chúng ta mới có thể sử dụng có hiệu quả các yếu tố bên ngoài, biến các yếu tố ngoại sinh thành sức mạnh của dân tộc.

Trong Hội nghị lần thứ 5 Ban chấp hành Trung ương khoá VIII, Đảng ta nhấn mạnh: "Chăm lo văn hoá là chăm lo củng cố nền tảng tinh thần của xã hội. Thiếu nền tảng tinh thần tiến bộ lành mạnh, không quan tâm giải quyết tốt mối quan hệ giữa phát triển kinh tế với tiến bộ và công bằng xã hội thì không thể có sự phát triển kinh tế - xã hội bền vững". Rằng, xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa không thể không nhằm mục tiêu văn hoá, vì công bằng, văn minh, vì con người phát triển toàn diện: "Văn hoá là kết quả của kinh tế, đồng thời là động lực của sự phát triển kinh tế. Các nhân tố văn hoá phải gắn kết chặt chẽ với đời sống và hoạt động xã hội trên mọi phương diện chính trị, kinh tế, luật pháp, kỷ cương... Biến thành nguồn lực nội sinh quan trọng nhất của sự phát triển kinh tế"⁽⁴⁾.

Giá trị văn hoá dân tộc Việt Nam được phát huy trong quá trình phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, góp phần tạo điều kiện thuận lợi để chúng ta tiếp thu nhanh nhất, hiệu quả nhất những tiến bộ khoa học - công nghệ, nguồn vốn nước ngoài, kinh nghiệm quản lý của thế giới và ứng dụng rộng rãi hơn trong thực tiễn. Kinh nhiệm từ thực tiễn những năm đổi mới vừa qua cho thấy, chúng ta muốn đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá thì không thể chỉ dựa vào nội lực là đủ, mà cần phải ra sức tìm và khai thác nguồn lực bên ngoài, coi đó là một bộ phận quan trọng tạo nên sức mạnh tổng hợp của dân tộc. Kế thừa và phát huy giá trị văn hoá dân tộc truyền thống Việt Nam, chúng ta lấy đó làm cơ sở, tiếp thu có chọn lọc những tinh hoa văn hoá hiện đại, đặc biệt là chủ nghĩa Mác - Lênin, tinh hoa văn hóa của nhân loại để làm giàu sức mạnh dân tộc, văn hoá dân tộc trong thời đại mới. Thông qua nguồn lực con người Việt Nam, trí tuệ Việt Nam tiếp nhận những thành tựu khoa học - công nghệ tiên tiến phục vụ công nghiệp hoá, hiện đại hoá, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đó chính là bài học kinh nghiệm quý báu trong quá trình "đổi mới phải kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh  thời đại".

Bài học mà nhiều nước công nghiệp phát triển đã rút ra là: muốn phát triển kinh tế nhanh và bền vững thì nhất định phải gắn với phát huy các giá trị văn hoá truyền thống của dân tộc. Chúng ta đã được chứng kiến kinh nghiệm thực tiễn quý báu từ Nhật Bản. Với những mức độ và hình thức khác nhau, Nhật Bản đã chủ trương tiến hành công nghiệp hoá, hiện đại hoá trên cơ sở kết hợp sử dụng các yếu tố ngoại sinh về vốn, kỹ thuật, công nghệ, kinh nghiệm quản lý của nước ngoài, với việc kế thừa và phát huy các giá trị văn hoá truyền thống của dân tộc. Hay như trường hợp Singapore, một nước công nghiệp mới ở Đông Nam á, có nền khoa học - công nghệ cao, với cơ sở hạ tầng kỹ thuật và xã hội tiên tiến, đời sống mọi mặt của nhân dân thuộc loại những nước phát triển trên thế giới  lại có những kinh nghiệm quý báu trong việc kết hợp hài hoà giữa tăng trưởng kinh tế với phát huy những giá trị văn hoá dân tộc của mình. Singapore đã ra sức áp dụng những thành tựu mới nhất của khoa học - công nghệ thế giới để tiến hành công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, đồng thời rất coi trọng, kế thừa và phát huy những giá trị văn hoá tốt đẹp của cộng đồng dân tộc. Quốc hội Singapore nhiều năm trước đây đã phê chuẩn 5 quan niệm chung về giá trị văn hoá - đạo đức mà mọi người cần noi theo: quốc gia trên hết, xã hội đầu tiên; gia đình là gốc, xã hội là thân; quan tâm lẫn nhau, đồng cam cộng khổ; tìm cái đồng, gạt cái bất đồng, hiệp thương cùng hiểu biết; chủng tộc hài hoà; tôn giáo khoan dung.

Từ những kinh nghiệm này chúng ta có thể nhận thấy rằng, một dân tộc sẽ phát triển phồn vinh nếu như ở đó, vừa tiến hành kinh tế thị trường, công nghiệp hoá, hiện đại hoá, vừa kết hợp sức mạnh thời đại với sức mạnh dân tộc, vừa kế thừa và phát huy những chuẩn mực, giá trị văn hoá dân tộc, vừa tiếp thu thành tựu văn hoá nhân loại.

Phát huy giá trị văn hoá dân tộc trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá, thực hiện nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa còn góp phần hạn chế đến mức thấp nhất mặt trái của cơ chế kinh tế này. Cơ chế thị trường một mặt tạo ra sự thịnh vượng kinh tế, cải thiện đời sống nhân dân... nhưng mặt khác lại gây ra nhiều hậu quả tiêu cực, gây bức xúc trong xã hội, thậm chí có thể làm chệch hướng xã hội chủ nghĩa của sự phát triển đất nước. Thực tế đã chỉ ra hàng loạt những tiêu cực nảy sinh do mặt trái của cơ chế thị trường như: tình trạng suy thoái đạo đức xã hội, tệ nạn tham ô lãng phí, nghiện hút, mại dâm, ô nhiễm môi trường... Trước thực trạng nhức nhối đó, việc phát huy các giá trị văn hoá dân tộc có tác dụng như một liều "thuốc kháng sinh" mạnh chống lại các loài "vi khuẩn" gây hại cho đất nước. Trong những năm vừa qua, nhiều chủ trương chính sách về giữ gìn và phát huy giá trị văn hoá dân tộc đã được đề ra và vận dụng vào cuộc sống. Những giá  trị tinh thần truyền thống của dân tộc được khơi nguồn đã hồi sinh và phát triển mạnh mẽ. Thuần phong mỹ tục, lối sống đạo đức, các chuẩn mực của dân tộc được đánh  thức và tạo ra sức sống mới trong toàn xã hội. Các hoạt động sản xuất, kinh doanh trong cơ chế thị trường đang dần mang đến một phong cách mới, văn minh, bình đẳng. Các doanh nhân, doanh nghiệp rất chú ý đến chữ "tín". Các giá trị văn hoá dân tộc đã đánh thức lương tâm và trách nhiệm của nhiều cán bộ, đảng viên đang giữ những cương vị lãnh đạo, quản lý nền kinh tế của đất nước, tạo ra dư luận xã hội mãnh mẽ góp phần làm hạn chế sự suy thoái về đạo đức, lối sống ở một bộ phận cán bộ, đảng viên khác.

Như vậy, phát triển nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa, chúng ta cần có nhận thức đúng đắn về vị trí, vai trò của giá trị văn hoá dân tộc trong phát triển, cần vượt lên cách tiếp cận kinh tế học thuần tuý và tìm ra phương thức hữu hiệu để kinh tế có thể bắt rễ trong văn hoá. Về vấn đề này, Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ IX nêu rõ: Trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường, đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá theo định hướng xã hội chủ nghĩa, mọi hoạt động văn hoá phải nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện, trở thành nhân tố  thúc đẩy con người tự hoàn thiện nhân cách, phát huy truyền thống yêu nước, truyền thống cách mạng, ý chí tự lực tự cường xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Trong giai đoạn hiện nay, phát triển đất nước trên cơ sở đẩy nhanh tốc độ phát triển kinh tế thị trường, lấy phát triển kinh tế làm trọng điểm, đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá  theo định hướng xã hội chủ nghĩa, chúng ta đã hoàn toàn tỉnh táo để xử lý tốt bài toán: phát triển kinh tế đi đôi với phát triển văn hoá. Chúng ta hoàn toàn có cơ sở khoa học khi khẳng định rằng: giá trị văn hoá dân tộc là chìa khoá, là mục tiêu và động lực, là hệ điều tiết của sự phát triển kinh tế - xã hội đất nước.

Với vị trí và vai trò đó, trong quá trình phát triển kinh tế thị trường, đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá theo định hướng xã hội chủ nghĩa, giá trị văn hoá dân tộc Việt Nam chính là cơ sở để chúng ta định hướng mục tiêu, lựa chọn bước đi thích hợp và xác định mô hình đúng cho quá trình đó.

Phát triển kinh tế thị trường, đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá theo định hướng xã hội chủ nghĩa nhằm mục tiêu: dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh chỉ có thể thành công khi chúng ta biết đánh thức và phát huy tiềm năng, sức sáng tạo ở nguồn lực con người Việt Nam. Tiềm năng ấy, sức mạnh ấy không ở đâu khác, mà nó nằm ngay trong các giá trị văn hoá dân tộc, trong sự hiểu biết, trong tâm hồn, đạo lý, lối sống, thị hiếu và trình độ thẩm mỹ của mỗi con người và của cả cộng đồng dân tộc Việt Nam. Theo đó, phát triển kinh tế thị trường, đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa chỉ được coi là định hướng phát triển lâu bền, khi nó làm cho các yếu tố cấu thành nền văn hoá tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, với những đặc trưng cơ bản là "dân tộc, hiện đại, nhân văn" ngày càng thấm sâu vào mọi lĩnh vực hoạt động sáng tạo của con người, ngày càng nâng cao hơn hàm lượng trí tuệ, hàm lượng văn hoá, cải thiện đời sống vật chất và tinh thần cho con người Việt Nam. Với vai trò là hệ điều tiết tinh thần của sự phát triển xã hội, giá trị văn hoá dân tộc Việt Nam là yếu tố quan trọng đảm bảo cho sự phát triển đất nước đi đúng hướng xã hội chủ nghĩa, đưa lại cho nước ta những bước đi vững chắc trong thế kỷ XXI cùng nhân loại tiến bộ trên toàn thế giới.

Chúng ta hoàn toàn có thể khẳng định rằng, phát triển văn hoá, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hoá dân tộc Việt Nam, giải quyết tốt mối quan hệ giữa kinh tế và văn hoá trong quá trình phát triển, chính là cơ sở và nền tảng cho sự phát triển lâu bền của công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta./.

 _____________________

Bài đăng trên Tạp chí báo chí và Tuyên truyền số 3 (tháng 5+6).2005

1. Đảng Cộng sản Việt Nam (2001), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. CTQG, Hà Nội, tr.89 - 90.

2.Phạm Văn Đồng, "Văn hoá và đổi mới", Báo Nhân dân chủ nhật, (22) 227 ngày 29.5.1994, tr2

3. Lê Khả Phiêu, "Phát huy sức mạnh của văn hoá, đạo đức, trí tuệ Việt Nam là phát huy nội lực Việt Nam", Báo Hà Nội mới, (10761) ngày 19.1.1999, tr.2.

4. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Hội nghị lần thứ 5 Ban Chấp hành Trung ương khoá VIII, Nxb. CTQG, Hà Nội 1998, tr55.

Nguyễn Sỹ Trung