Tìm về di sản tư tưởng Hồ Chí Minh văn hóa vì sự phát triển bền vững

Thừa nhận và khẳng định vai trò của văn hoá cùng với kinh tế và chính trị tạo thành thế “chân kiềng” cho sự phát triển toàn diện và bền vững của đất nước chính là sự trở về với di sản tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hoá: “Văn hoá soi đường cho quốc dân đi”⁽¹⁾.

Là người sáng lập rèn luyện Đảng, Nhà nước ta, vị lãnh tụ thiên tài của giai cấp công nhân Việt Nam, anh hùng giải phóng dân tộc, nhà văn hoá kiệt xuất của thế giới, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã cống hiến trọn đời mình cho sự nghiệp giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp, giải phóng con người. Thân thế, sự nghiệp, tư tưởng và đạo đức của Người là tấm gương sáng cho muôn đời con cháu noi theo và là kim chỉ nam cho cách mạng nước ta.

Thừa nhận công lao to lớn về những cống hiến vĩ đại của Người đối với sự nghiệp giải phóng dân tộc, giải phóng xã hội, giải phóng con người, tại khoá họp lần thứ 24 (từ ngày 20.10 đến ngày 20.11.1987), Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hoá Liên hợp quốc (UNESCO) đã ra Nghị quyết kỷ niệm lần thứ 100 ngày sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh, vị anh hùng giải phóng dân tộc của Việt Nam và là một nhà văn hoá kiệt xuất. Ở Hồ Chí Minh, sự hoà quyện giữa “Anh hùng giải phóng dân tộc” với “Nhà văn hoá kiệt xuất”đã tạo nên nét riêng độc đáo của bậc “đại trí, đại nhân, đại dũng”, một nhân cách lớn, một mẫu hình “Văn hoá của tương lai”.

Năm 1923, khi tiếp xúc với Người, nhà thơ Xôviết Ôxip Mandenxtam với linh cảm đặc biệt đã thấy ở Người sự hội tụ của một nền văn hoá như thế: “Từ Nguyễn ái Quốc, toả ra một nền văn hoá, không phải văn hoá châu Âu, mà có lẽ là nền văn hoá của tương lai... Qua phong thái thanh cao, trong giọng nói trầm ấm của Nguyễn ái Quốc, chúng ta như nghe thấy ngày mai, như thấy sự yên tĩnh mênh mông của tình hữu ái toàn thế giới”⁽²⁾.

Sinh ra và lớn lên ở miền quê nghèo, nơi “địa linh nhân kiệt” vốn có truyền thống cách mạng, truyền thống hiếu học và truyền thống “Nho học”, sớm ý thức được nỗi nhục của một dân tộc mất nước, nỗi đau của sự đói nghèo và dốt nát, chàng thanh niên Nguyễn Tất Thành nuôi chí lớn, quyết ra đi tìm đường cứu nước, với một hành trang không có gì ngoài tấm lòng trong sáng và tình yêu quê hương đất nước thiết tha. Bôn ba khắp năm châu, với một sự am hiểu và cảm nhận sâu sắc các tinh hoa văn hoá cổ - kim, Đông - Tây, anh Nguyễn yêu nước (Nguyễn ái Quốc) đã đến được với chủ nghĩa Mác - Lênin và đã tìm thấy ở đó con đường giải phóng dân tộc thoát khỏi áp bức bóc lột, thoát khỏi nghèo đói, ngu dốt - con đường Lênin, con đường cách mạng vô sản.

Và, cũng từ đây chân lý của thời đại: “Độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội” đã được mở ra và cuộc hành trình đấu tranh để hiện thực hoá chân lý đó đã cuốn hút mọi sự chú ý, tư tưởng, tình cảm và hành động của Người. Có thể nói: toàn bộ thân thế, sự nghiệp và tư tưởng của Người, trong đó có tư tưởng văn hoá, là sự phản ánh và là sự kết tinh của phong trào đấu tranh nhằm hiện thực hoá mục tiêu, lý tưởng cao cả này.

Với nhãn quan của một danh nhân văn hoá thế giới, ngay khi nước nhà giành được độc lập, thậm chí khi thân thể còn ở trong lao (cuối năm 1942 - đầu năm 1943), Hồ Chí Minh đã có quan niệm đúng đắn và rất tinh tế về văn hoá: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng chúng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hoá. Văn hoá là sự tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu của đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn”⁽³⁾.

Vậy là, theo quan niệm của Người, văn hoá, trước tiên, là văn hoá của loài người, mang tính loài - vì lẽ sinh tồn và mục đích của cuộc sống. Sở dĩ, con người, động vật -  xã hội, thực sự là con người bởi nó có văn hoá. Con người trong cuộc đấu tranh sinh tồn và phát triển đã sáng tạo ra văn hoá; bằng văn hoá mà con người ngày càng hoàn thiện hơn, nhân văn hơn và văn minh hơn. Khi khẳng định tính loài của văn hoá, không có nghĩa là phủ nhận bản sắc dân tộc của văn hoá, mà trái lại tính “loài” càng cao thì bản sắc dân tộc của văn hoá càng đậm nét và đặc sắc. Trong báo cáo chính trị trình bày trước Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ II của Đảng (1951), Hồ Chí Minh đã khẳng định “Phải triệt để tẩy trừ mọi di tích thuộc địa và ảnh hưởng nô dịch của văn hoá  đế quốc. Đồng thời, phát triển những truyền thống tốt đẹp của văn hoá dân tộc và hấp thụ những cái mới của văn hoá tiến bộ thế giới để xây dựng một nền văn hoá dân tộc, khoa học, đại chúng”⁽⁴⁾.

Thứ hai, với quan điểm duy vật lịch sử, Người xem cấu trúc của văn hoá bao gồm văn hoá vật chất và văn hoá tinh thần, song khi nói đến văn hoá, thường người ta hay nhấn mạnh văn hoá tinh thần với những hoạt động và những giá trị mà hoạt động tinh thần ấy tạo ra, bao gồm những sáng tạo và phát minh ra: ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật.

Điểm đặc sắc trong quan niệm này là ở chỗ, không chỉ nêu được sáu thành tố cơ bản, chủ yếu hợp thành văn hoá tinh thần mà còn khẳng định tôn giáo là một trong những thành tố quan trọng. Phải nói rằng, với việc thừa nhận tôn giáo là một trong những thành tố của văn hoá tinh thần, Hồ Chí Minh đã thể hiện mình là nhà văn hoá chân chính, đã vượt lên trên những thành kiến, những nhận thức không đầy đủ về tôn giáo.

Vượt qua những hạn chế của lịch sử, với vốn hiểu biết sâu rộng về Nho giáo và Phật giáo cùng các tôn giáo khác, Hồ Chí Minh đã thừa nhận tính hướng thiện, lòng nhân ái của các loại hình tôn giáo: “Học thuyết Khổng Tử có ưu điểm là sự tu dưỡng đạo đức cá nhân. Tôn giáo Giêsu có ưu điểm là lòng nhân ái cao cả. Chủ nghĩa Mác có ưu điểm là phương pháp làm việc biện chứng. Chủ nghĩa Tôn Dật Tiên có ưu điểm là chính sách của nó phù hợp với điều kiện nước ta.

Khổng tử, Giêsu, C. Mác, Tôn Dật Tiên chẳng phải đã có những ưu điểm chung đó sao? Họ đều muốn “mưu cầu hạnh phúc cho xã hội...

Tôi cố gắng làm học trò nhỏ của các vị ấy”⁽⁵⁾.

Đồng thời với việc đề cao dạng hoạt động và hệ giá trị văn hoá tinh thần do chính những hoạt động đó tạo nên, Hồ Chí Minh còn nhấn mạnh những hoạt động và những giá trị văn hoá vật chất trực tiếp liên quan đến mặc, ăn, ở và phương thức sử dụng chúng.

Văn hoá vốn là khái niệm trừu tượng, đa nghĩa, song với cách diễn đạt dung dị của Người, có thể dễ dàng nhận thức được, thực hiện được và cảm thụ được, nên nó vừa cao sang như ngôn ngữ, chữ viết, khoa học... vừa gần gũi như mặc, ăn, ở. Một định nghĩa về văn hoá như vậy thực đã hội đủ được những tinh tuý của văn hoá Đông - Tây và những giá trị tốt đẹp của truyền thống Việt Nam.

Thứ ba, khi quan niệm về văn hoá, Hồ Chí Minh đặc biệt nhấn mạnh phương thức hình thành và phát triển của văn hoá với ý nghĩa là sự tổng hòa của mọi phương thức sinh hoạt (sinh hoạt vật chất và tinh thần) cùng những biểu hiện của nó để con người có thể thích ứng ngày một tốt hơn với những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn. Nhờ có văn hoá và bằng văn hoá, thông qua hoạt động thực tiễn, những tiềm năng vốn có của con người: trí tuệ, đạo đức, tâm hồn, nhân cách, lối sống, ý chí, nghị lực, sự thành thạo, tài năng của mỗi cá nhân và cộng đồng người được khơi dậy, phát huy, tạo động lực mạnh mẽ cho sự phát triển của xã hội; qua đó, con người ngày càng hoàn thiện mình, đúng như nhận định của C.Mác, cùng với hoạt động cải tạo thế giới, con người cũng cải tạo chính mình. Văn hoá là cái đảm bảo cho sự tồn tại, hoàn thiện và phát triển của con người; cái đảm bảo cho xã hội phát triển toàn diện, bền vững và nhân văn.

Thứ tư, không chỉ đưa ra quan niệm về văn hoá và khẳng định vai trò của văn hoá đối với phát triển toàn diện và bền vững, Hồ Chí Minh còn phác thảo một chiến lược phát triển văn hoá gắn với phát triển kinh tế, chính trị và xã hội. Chiến lược phát triển văn hoá, theo Người, phải xuất phát từ con người và phải vì phúc lợi và hạnh phúc của nhân dân. Chiến lược phát triển văn hoá bao gồm 5 nội dung chủ yếu:

1. Xây dựng tâm lý: tinh thần độc lập tự cường

2. Xây dựng luân lý: biết hy sinh mình, làm lợi cho quần chúng

3. Xây dựng xã hội: mọi sự nghiệp có liên quan đến phúc lợi của nhân dân trong xã hội

4. Xây dựng chính trị: dân quyền

5. Xây dựng kinh tế⁽⁶⁾.

Trong điều kiện hiện nay ở nước ta, để hiện thực hoá một cách sinh động chiến lược phát triển văn hoá theo di sản tư tưởng Hồ Chí Minh, một cách thiết thực nhất, chúng ta cần tổ chức thực hiện thắng lợi những Kết luận Hội nghị Trung ương lần thứ 10 Ban chấp hành Trung ương Đảng khoá IX, trong đó tập trung thực hiện tốt bốn mục tiêu, ba nhiệm vụ trọng tâm, mà nhiệm vụ quan trọng hàng đầu là xây dựng tư tưởng, đạo đức, lối sống văn hoá lành mạnh trong xã hội, trước hết là trong các tổ chức Đảng, Nhà nước, trong các đoàn thể quần chúng, trong từng cá nhân, gia đình, đơn vị, tổ chức cơ sở, trong quan hệ cộng đồng. Đồng thời, phải bảo đảm nâng cao chất lượng, hiệu quả nhiệm vụ xây dựng con người Việt Nam theo 5 đức tính được xác định trong Hội nghị Trung ương 5 khoá VIII (1998); chú trọng xây dựng đời sống văn hoá cơ sở, xây dựng môi trường văn hoá lành mạnh, tốt đẹp, phong phú...

Để hiện thực hoá những mục tiêu và những nhiệm vụ trọng tâm đó bảo đảm cho văn hoá phát triển trong mối quan hệ hài hoà với phát triển kinh tế và chính trị đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, bảo đảm cho văn hoá phát huy vai trò “soi đường cho quốc dân đi” cho sự phát triển toàn diện và bền vững của đất nước, thiết nghĩ cần thực hiện một số giải pháp sau:

Một là, cần tiếp tục thực hiện Chỉ thị 23 của Ban Bí thư Trung ương Đảng (ngày 27.3.2003) về việc đẩy mạnh nghiên cứu, tuyên truyền, giáo dục tư tưởng Hồ Chí Minh trong giai đoạn mới, nhằm làm cho toàn Đảng, toàn dân thấm nhuần tư tưởng, đạo đức, tác phong của Người, trên cơ sở đó xây dựng quyết tâm, tình cảm cách mạng, vận dụng và phát triển sáng tạo tư tưởng của Người, trong đó có tư tưởng văn hoá và thực hiện thắng lợi đường lối xây dựng nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Trong vận dụng và thực hiện thắng lợi tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hoá, đòi hỏi mỗi cán bộ, đảng viên, đặc biệt những đảng viên nắm giữ những cương vị chủ chốt trong các cơ quan Đảng, Nhà nước cần thấm nhuần sâu sắc lời dạy của Bác “nói phải đi đôi với làm”, phải nêu gương đạo đức suốt đời: “Nói chung các dân tộc phương Đông đều giàu tình cảm, và đối với họ một tấm gương sống còn giá trị hơn một trăm bài diễn văn tuyên truyền”⁽⁷⁾. Bác đặc biệt nhắc nhở các Bộ trưởng, Thứ trưởng các cán bộ lãnh đạo càng cần phải gương mẫu:  “Nếu chúng ta làm gương mẫu và biết lãnh đạo thì bất cứ công việc gì khó khăn đến đâu cũng nhất định làm được”⁽⁸⁾.

Hai là, đồng thời với việc tuyên truyền, giáo dục tư tưởng Hồ Chí Minh, đã đến lúc, cần xây dựng một “Tháp văn hoá Việt Nam”. Tháp văn hoá là biểu tượng cho tinh thần Việt Nam, biểu tượng cho tinh thần tự hào dân tộc, cho khối đại đoàn kết toàn dân, cho trí tuệ người Việt Nam, cho văn hoá Việt Nam. Kinh nghiệm trên thế giới, cũng  có một số nước đã xây dựng tháp biểu trưng cho tinh thần dân tộc, chẳng hạn như tháp Ephen của Pháp và gần đây, ở Nga cũng xây dựng tháp văn hoá Nga. Không phải tới bây giờ khi kẻ thù đang tìm mọi cách chia rẽ khối đại đoàn kết toàn dân, chúng ta mới nghĩ tới việc xây dựng tháp văn hoá, biểu trưng cho khối đại đoàn kết, mà chính là do đòi hỏi sự nghiệp xây dựng nền văn hoá Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Cùng với việc tôn tạo các di tích văn hoá, xây dựng các tượng đài (gần đây Hà Nội đã xây dựng được tượng đài Lý Thái Tổ), thiết nghĩ, chúng ta cần phải xây dựng Tháp văn hoá, góp phần giáo dục truyền thống văn hiến Việt Nam, biểu thị lòng tự tôn dân tộc. Tháp văn hoá nên được xây bên khu di tích Hoàng thành Thăng Long và cùng với Lăng chủ tịch Hồ Chí Minh, với chùa Một cột và các di sản khác hợp thành quần thể văn hoá vừa minh chứng cho lịch sử ngàn năm văn hiến, vừa có ý nghĩa giáo dục truyền thống thiết thực cho các thế hệ người Việt Nam hôm nay và mai sau. Yêu cầu của tháp văn hoá phải thể hiện được bản sắc văn hoá Việt, thể hiện được tinh thần tự hào dân tộc Việt Nam, thể hiện được tâm hồn, bản lĩnh, cốt cách người Việt Nam, thể hiện được nền văn hoá thống nhất mà đa dạng trong cộng đồng các dân tộc...

Ba là, đồng thời với việc nâng cao năng lực, hiệu quả lãnh đạo, chỉ đạo của các tổ chức đảng, các cấp chính quyền, phát huy tính chủ động sáng tạo của các đoàn thể, các hội nghề nghiệp trong việc thực hiện Kết luận Hội nghị Trung ương lần thứ 10 khoá IX, cần tăng đầu tư cho văn hoá, trong đó đặc biệt chú trọng đầu tư cho phát triển và ứng dụng các thành tựu khoa học công nghệ phục vụ sự nghiệp văn hoá. Kinh nghiệm của một số nước như Nhật Bản, Hàn Quốc, đặc biệt là Trung Quốc, trong chiến lược phát triển văn hoá tiên tiến của mình, Trung Quốc thực hiện sự dung hợp của tinh thần nhân văn mới và tinh thần khoa học kỹ thuật cao được biểu hiện trên bốn nội dung: lấy dân làm gốc, lấy lợi ích nhân dân làm mục tiêu cuối cùng, lấy sự phát triển toàn diện con người làm điểm xuất phát, lấy phát triển khoa học làm nội dung quan trọng của việc xây dựng văn hoá.

Đã đến lúc cần thống nhất nhận thức và hành động: đầu tư cho văn hoá là đầu tư cho phát triển; phải phát triển mạnh mẽ khoa học công nghệ nhằm từng bước hiện đại hoá hoạt động văn hoá là thực hiện sự kết hợp hài hoà “Duy lý” và “Duy tình” trong suốt quá trình xây dựng và phát triển văn hoá vì sự phát triển toàn diện và bền vững .

Trở về với di sản tư tưởng văn hoá của Hồ Chí Minh, chúng ta không chỉ nhận thức sâu sắc hơn về vai trò  “soi đường” của văn hóa, mà hơn thế nữa chúng ta được ấm lên bởi một tình Bác sáng đời ta, đúng như nhà thơ Việt Phương đã viết: “Đến bên Người, ta thở dễ dàng hơn”. Và, càng hiểu  sâu về tư tưởng của Người, chúng ta càng kính yêu Người, một con người vĩ đại nhưng rất giản dị, rất gần gũi, rất người. Cố Thủ tướng ấn Độ P. G Nêru đã nói: “Thật là hân hạnh được gặp một con người vĩ đại và có sức hút mãnh liệt đối với chúng ta. Mặc dù trong thế giới ngày nay còn có sự khác biệt và xung đột, nhưng gặp Bác Hồ chúng ta thật sung sướng được thấy lòng tốt của con người... tình bạn, lòng nhân ái sẽ vượt qua tất cả”⁽⁹⁾.

Với lòng tự hào và biết ơn vô hạn trước công lao trời bể của Người, chúng ta càng quyết tâm thực hiện trọn vẹn lời hứa với Người, xây dựng thành công một nước Việt Nam hoà bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh và góp phần xứng đáng vào sự nghiệp cách mạng của thế giới. Sự nghiệp xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, nhất định sẽ thành hiện thực trên đất nước Việt Nam ngàn lần thân yêu của chúng ta./.

______________________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị và Truyền thông số tháng 1+2.2005

(1) Hồ Chí Minh về Văn hoá, Văn nghệ (1977), Nxb. Sự thật, Hà Nội, tr.90.

(2) Ôxip Manđenxtan: Gặp mặt chiến sĩ quốc tế Nguyễn ái Quốc, báo Ngọn lửa nhỏ, số 39, ngày 23.12.1923.

(3), (6) (7) Hồ Chí Minh Toàn tập (2000), T3, Nxb. CTQG, Hà Nội, tr.431, tr.263 .

(4) Sđd, T6, tr.173.

(5) Trích theo Tạp chí Cộng sản số 13 tháng 7.2000, tr.15

(8) Sđd, T11, tr.186.

(9) Hồ Chí Minh sống mãi với dân tộc Việt Nam và bầu bạn quốc tế (2001), Nxb. Quân đội nhân dân, Hà Nội, tr.139.

GS, TS Dương Xuân Ngọc